Nordeste

Non estiven porque outras ocupacións laborais leváronme lonxe de Lalín, pero teño a sorte de que desta volta a prezada amiga e compañeira  Celia Lamela foi a encargada da presentación e da moderación do club de lectura de Silleda, que elixira nesta quenda a lectura de Nordeste de Daniel Asorey, publicado pola editorial Galaxia.

Déixovos o texto da súa presentación, adiantando o meu máis efusivo agradecemento.

“Começamos oprimidos pela sintaxe e acabamos às voltas com a Delegacia de Ordem Política e Social, mas nos estreitos límites a que nos coagem a gramática e a lei, aínda nos podemos mexer”.

“Ateu! Não é verdade. Tenho pasado a vida a criar deuses que morrem logo, ídolos que depois derrubo. Uma estrela no céu, algumas mulheres n aterra”

Graciliano RAMOS

       Teño hoxe o cometido de presentar este Nordeste, de Daniel Asorey, compañeiro de traballo e amigo no CPI Fonte-Díaz de Touro, con quen tantas conversas e cafés teño partillado, conversas nas que xa alumeaba, de cando en vez, a presenza da avoa Carme de Candingas. Daniel nunca me falou de que escribía, mais eu sabíao. Si falamos, e moito, de literatura, do Festina Lente, de Marcos Calveiro, da Resistencia, de Rosa Aneiros, ou d´O conto da criada, de Margaret Atwod. Falamos de literatura e de inquedanzas sociais e políticas, as que sacoden a vida e mais os textos reflexo da vida.

       Vaia por diante que eu adoito estar onde sentades vós hoxe, adoito acudir a presentacións de libros, e vou gozosamente. Trátase sempre da festa da palabra e da escrita, e polo tanto dun espazo de liberdade, quizais ese que apunta Graciliano Ramos na cita inicial, o que nos permite ensanchar límites, o lugar da creación. Neste caso a festa é dupla, celebro a escrita dunha persoa amiga, das que deixan impronta, dun  ser querido. Quixera simplemente axudar a facer boca para que os que non lestes o Nordeste, o leades, e para que  quen xa o lestes, descubrades aínda algo novo. Non quixera que me tiverades que deter co berro daquela alumna miña de segundo de Bacharelato, en Trives, cando me dixo: “Profesora, cala, non nos rebentes o libro!”. Non ía desencamiñada, os libros son encontros absolutamente persoais coas palabras, sen mediacións, nin das profesoras nin da crítica literaria . Iso, se ten que vir, que veña nun segundo ou terceiro momento, mais o primeiro encontro é como o dos namorados, sobran mediadores que destripen e racionalicen a maxia da primeira toma de contacto persoal cunha escrita. Convócovos a que entredes no “dicir bonito” de Daniel Asorey, na súa preciosa escolla léxica, no seu ritmo áxil de frase curta e dinámica, na historia que el perfila a través da rede ou do veo das palabras, como ese veo que acompaña a Matilda na súa peregrinación polo sertão ou nos seus  encontros con María Bonita. Deixádevos ir polo sortilexio das palabras. Cadaquén ha descubrir se gusta ou non.

       Tamén vos convoco a que fagades un esforzo de imaxinación, a que vos situedes en dous lugares distintos, en dúas épocas tamén diferentes, e a que visualicedes tres mulleres afoutas: Carme de Candingas, vedora da República das Santas Irmandades da Galiza; María Bonita, a cangaceira, e Matilda, fotógrafa e xornalista. Nordeste é unha novela que lle dá voz ás múltiples formas de “subalternidade” do noso mundo: as mulleres, os pobos colonizados, as razas que non coinciden co perfil etnocéntrico do home branco europeo, as formas de vivir a sexualidade diferentes ao código heteropatriarcal dominante… Mais tamén é este Nordeste unha ucronía, unha sorte de historia apócrifa, nun intento de reescribir ou subverter o significante “Galiza”. É así como Daniel constrúe a República das Santas Irmandades da Galiza no século XVII. Imaxinade unha Compostela salobre, sucada polas canles, como unha especie de Provincias Unidas do XVII, luteranas e arredadas do poder dos Austrias menores. Nese contexto emerxe a figura da vedora Carme de Candigas.   Imaxinade que as Guerras Irmandiñas  fosen gañadas polos perdedores e que dese acontecemento fundacional agromase un proxecto republicano, progresista, igualitario, mais tamén de raigame burguesa, apoiado no comercio colonial co Nordeste brasileiro. Que pode ocorrer cando alguén quere dar conta do punto no que a festa da revolución expulsa a súa verdade ás tebras, do momento no que volvemos estar no inicio, en que interiorizamos –tamén nós- as mesmas manobras dos que foran os nosos opresores? Como poden superpoñerse os intereses da polis, situándose por riba do secuestro das elites económicas? O panorama do que dá conta Carme de Candigas énos ben habitual. A loita estratéxica do século XVII é tamén a loita estratéxica do XXI, aquilo que lle segue a furtar o sono a tantos teóricos e activistas de todas as esquerdas posibles.

       Imaxinade agora un segundo lugar e outra época: o Nordeste brasileiro no remate da década dos anos trinta do século XX, un territorio arredado dos grandes centros de decisión política, das metrópoles como São Paulo ou Río. Imaxinade unha paisaxe edénica na costa, que se vai tornando noutra cousa cara ao interior. Estamos no sertão, coma un deserto, ermo e varrido pola seca e pola fame, retratado estremecedoramente por Cãndido Portinari no seu cadro “Criança morta” e tamén polo propio Daniel, na escena na que os retirantes deambulan polo sertão, coma nun éxodo, co carriño do fillo morto. É a terra da que dan conta as obras do nordestino Graciliano Ramos, Vidas secas ou Angustia, de seguro que un ámbito de especialísima importancia desde os puntos de vista simbólico e etnográfico, en parte polo seu illamento, mais tamén unha especie de lugar fóra do estado, coma eses territorios perfilados nas obras de Juan Rulfo, cos seus propios poderes locais. Aí se sitúan a cangaceira María Bonita e a fotógrafa Matilda. Estamos na época de Getulio Vargas, un ditador de “aura paternalista”, alcumado “O pai dos pobres”, con toda a demagoxia que acompaña a este tipo de perfís. Neste contexto localizase o fenómeno ambivalente do “cangaço”. A un tempo, sobre  Europa e  Iberia abátense as sombras do fascismo, que ameazan a República Galega, gobernada por Castelao.

       Por último, visualizade  tres mulleres afoutas, Carme de Candingas, María Bonita e Matilda, que máis alá do triunfo ou derrota das súas subversións, van ter a virtude de terse atrevido a dicir o que se esperaría que calasen, a romper a opresión inscrita nos seus corpos coma unha tatuaxe patriarcal, a vivir segundo un designio de mulleres libres…

       E falaría desa virtude da incontinencia histérica de Carme de Candingas. Aí se sitúa o seu dicir, coma se da presión do magma sobre as placas tectónicas se tratase. Carme de Candingas acaba enunciando o que os amos saben, pero non queren que se coñeza publicamente, e faino porque así o pensa-sente de corazón, coma se fose unha Antígona.

       Falaría tamén do desacato de Matilda, negándose a escribir as tan burguesas crónicas de sociedade, postulándose  como fotógrafa que viaxará ao esquecido sertão. Aí está tamén a súa loita, contra a deturpación da súa forma de expresión nas crónicas e mesmo contra o varrido simbólico e real do seu nome fronte á propia escrita. Cantas Matildas recoñeceriamos ao longo dos séculos?!

       Quédanos María Bonita, a cangaceira que desacata o poder do pai cando foxe do matrimonio amañado. Chegará a coñecer a liberdade da fusión panteísta co sertão, mais non atopará edén ningún nuns homes –os do cangaço-, que frecuentemente reproducen a mesma violencia sexual que os amos e acaban por ser “máis do mesmo”. De aí o seu berro diante da abxección da escena de violencia sexual contra as criadas:

               “Nunca máis hei tolerar que unha muller sexa declarada campo de batalla”

Nordeste, Daniel ASOREY; GALAXIA ( páx. 64)

De aí tamén, a gramática da súa subxectividade, esa gramática de alteridade feminina, que se descobre, por exemplo, no capítulo da asistencia ao parto da cangaceira Dadá, cando esta lle confesa os motivos polos que lle ten perdoado a depredación sexual ao seu compañeiro, o Corisco: “Ensinoume a ler e escribir”, cóntalle a Dadá, e  o narrador reflicte os pensamentos da cangaceira:

             “ María preguntábase naquel momento se as palabras debuxadas no papel poden vencer a crueldade, perdoar a ignominia, alentar o esquecemento, mesmo convocar a paixón (…). Así pois, como lle había estrañar que a capacidade para desentrañar as letras fose quen de alentar o amor! Ao cabo, ler e escribir tamén era amar.”